تاریخچه شهرستان بروجرد
 

   بروجرد پیش از اسلام   

 
نشانه های تاریخی به دست آمده از برخی گورستانهای و تپه های باستانی اطراف بروجرد قدمت سکونت بشر را دست کم از سه

هزار سال پیش از میلاد مسیح نشان می دهد. با این وجود مستندات زیادی از تاریخچه شهر بروجرد پیش از اسلام در دست نیست

با وجود تپه ها و دخمه های زياد باستانی و بعضا پیش از تاریخ در ناحیه بروجرد هنوز مطالعات باستان شناسی جامعی در هیچ یک

 از این جایگاهها انجام نگرفته است سزمین ماد از تمدن های باستانی ایران بوده که در غرب ایران کنونی قرار داشته است. از قرن

ششم قبل از میلاد این سرزمین توسط هخامنشیان اداره شد و یكی‌ از ایالت‌های‌ تابع‌  دولت‌ شد. از پادشاهی‌ هخامنشی‌ به بعد

 یعنی‌ در دوره‌ پارت‌ها و ساسانی‌ها، ایالت‌ ماد از جمله‌ ایالات‌ كشور ایران‌ به‌ شمار می‌رفت و به‌ نام‌ ماه وانده‌ می‌شد. این‌ ایالت‌

. شامل‌ دو بخش‌ «ماه‌ پایین‌» یا «مادرزادی‌» و «ماه‌ بالا» یا «ماه‌ نهاوند» بود

ناحیه بروجرد هم می تواند به عنوان بخش از سرزمین مادها مورد توجه قرار گیرد و هم بخش از سرزمین کاسیت ها بوده است

كاسی ها از حداقل سه هزار قبل از میلاد در لرستان امروزی ساكن بوده و به شغل دامداری و پرورش اسب مشغول بودند و از اوایل

.هزاره دوم قبل از میلاد موفق شدند دولت مقتدری را تشكیل دهند

 ماد ها با مناطق جنوبی خود روابط نزدیكی داشته و خصوصا با اهالی آنجا یعنی كاسی ها از لحاظ نژادی و زبانی نزدیكی زیادی

داشتند. كاسی ها نیز مثل سایر قبایل كوه نشین از لحاظ زبانی به ایلامیان نزدیك بودند (تاریخ ماد ص ۹۱). تا قرن ها بعد، از بروجرد

.بعنوان بخشی از سرزمین ماد یا ماه یاد شده است

از تاریخ بروجرد در زمان هخامنشیان اطلاعی در دست نیست. هخامنشیان که از اتحاد دو قوم بزرگ ماد در شمال و پارس در جنوب

 بوجود آمدند یکی از قدرتمند ترین و بزرگترین امپراتوری های جهان را ساختند. افول هخامنشیان با حمله اسکندر به غرب ایران صورت

.گرفته است. حضور سلوكیان در ایران‌، آنان‌ را وادار به‌ همكاری‌ با ایرانیان‌ كرد

به‌ همین‌ دلیل‌ بسیاری‌ از سازمان‌های‌ اداری‌ و شاهنشاهی‌ ایران‌ شكل‌ سابق‌ خود را حفظ‌ نمود و اسكندر و فرماندهان وی‌ ،شیوه

زندگی‌ و زرق‌ و برق‌ دستگاه‌ حكومت‌ هخامنشی‌ را تقلید كردند. در این‌ دوره‌، توسعه‌ شهرسازی ‌در فاصله ‌سوریه‌ و میان‌ رودان بیش‌

از سایر نواحی‌ انجام‌ گرفت‌. با این‌ همه‌ ،در فلات‌ ایران‌ ،در ناحیه كرمانشاه‌، همدان‌، بروجرد و نهاوند، شهرهای‌ تازه‌ای‌ به‌ وجود آمدند

 برخی گفته اند که قلعه رومیان بروجرد از دوران حمله اسکندر به ایران یعني اواخر هخامنشیان و همزمان با سلوکیان ساخته شده

است اما کاوشهای مقدماتی قدمت آن را بیش از این نشان می دهد. از آنجا که نفوذ اسکندر بیشتر در غرب ایران کنونی بوده است

.می توان پذیرفت که این دژ در آن دوران از اهمیت خاصی برخوردار شده باشد

اشکانیان نیزشهرهای چندی در غرب ایران و در نواحی همدان و بروجرد ساخته اند. استفاده از "گرد" در ساختن نام شهرها از این

.دوره آغاز شده است و ساسانیان نیزآن را ادامه داده اند

نوشته های موجود حاکی است بروجرد در زمان ساسانیان از مراکز شهری ایرانیان بوده است و در آن آتشکده ای بزرگ برپا بوده ست

ساخته شدن شهربروگرد یا بروجرد را به فیروز ساسانی نسبت می دهند (پیروزگرد). یکی از راههای اصلی ایران در این دوره همدان

 را از طریق نهاوند و بروجرد و شاپور خواست یا خرم آباد فعلی به شهرهای خوزستان مانند شوش ،‌دزفول شوشتر و اهواز مرتبط

می ساخته است. به هر حال شواهد کافی در مورد قدمت شهر بروجرد کنونی تا زمان ساسانیان در دست است هر چند که اوج

 .شکوفایی بروجرد چندین قرن بعد آغاز می شود
 

بروجرد در زمان حمله اعراب

مسلمانان پیش از حمله به نهاوند فرستاده ای را به بروجرد می فرستند تا آنان را به اطاعت فراخوانند اما در پی پاسخ منفی ایرانیان

. حمله خود را از قادسیه آغاز می کنند و در نهاوند ایرانیان را شکست می دهند

در کتاب شرح فتوحات عمر ضمن اشاره گسترده به این واقعه از بروجرد با نام "بروجرد ثالث" نام برده شده است . گفته می شود

یزدگرد بعد از شکست جنگ نهاوند در بروجرد سپاهیان خود را مجددا سازماندهی می کند در کتابهای تاریخی به گردآمدن سپاهیان

بر یزدگرد در قلعه بروجرد اشاره شده است . ممکن است این قلعه، همان شهر بروجرد باشد و یا قلعه کوچکی که در شمال بروجرد

و  راوی کوه یزدگرد ساخته شده است ساکنان محلی، این قلعه را محل فرماندهی سپاه یزدگرد می دانند. برخی معتقدند  یزدگرد

. در بروجرد کشته شده و در جایی که امروزه آرامگاه زواریون نامیده می شود به خاک سپرده شده است
 

قرن اول تا چهارم هجری

 
بروجرد از زمان حمله اعراب به ایران به بعد در زمره شهرهای استراتژیک در آمده است و حوادث و جنگهای تاریخی فراوانی در منطقه

 بروجرد و بویژه دشت جنوبی آن – سیلاخور – به وقوع پیوسته است. در دوران حکومت خلفای اسلامی بر ایران، غرب ایران تحت نام

. منطقه جبال شناخته می شده است

ابو دلف از حکمرانان حکومت عباسیان، مسجدی در بروجرد ساخت و منبری در آن برپا کرد این مسجد به احتمال باید همان مسجد

جامع باشد که آن زمان آتشکده بوده است. از این زمان به بعد نام بروجرد به کرات به همین گونه فعلی در کتابهای تاریخی ذکرشده

 است. بروجرد را در این زمان بین دو شهر همدان و کرخ (کرج) نوشته اند که این شهر اخیر جایی در شرق بروجرد و در حوالی اراک

بوده و از بین رفته است
 

بروجرد در این دوران بخشی از پهله یا سرزمین جبال یا کوهستان بوده است. كوهستان‌ که تا حدود قرن‌ ششم‌ هـ . ق‌ نیز به‌ كار

می‌رفته‌، سرزمینی‌ بوده كه‌ از شمال‌ به‌ دیلمان‌ و آذربایجان‌ از غرب‌ و جنوب‌ غربی‌ به‌ سواد (عراق‌) و خوزستان‌، از جنوب‌ به‌ پارس‌ و

كرمان‌ و از مشرق‌ به‌ بیابان‌ خراسان‌ وتوس‌ محدود می‌شد از حدود قرن‌ سوم‌ هجری‌ به‌ بعد ترجمه‌ عربی‌ واژه‌ كوهستان‌ به‌

نام‌«الجبال‌» به‌ متون‌ جغرافیایی‌ اسلامی‌ وارد شد. سرزمین‌ جبال‌ با كوهستان‌ دارای‌ چندین‌ كوره‌ یا ناحیه‌ بود كه‌ ماه‌ كوفه یا ‌دینور،

. ماه‌ بصره‌ یا نهاوند، همدان‌، ایفازین‌، قم‌، ماسبذان‌، مهر جانقدق‌ و.. از آن‌ دسته‌ بودند

كوهستان بخشی‌ از سرزمینی بزرگ‌تر بود كه‌ «بلاد پهلو یا پهلویان‌» خوانده‌ می‌شد. بلاد پهلویان‌ یا سرزمین‌ پهلو شامل‌ ری‌، اسپهان

‌همدان، دینور نهاوند، مهرجانقدق‌، ماسبذان‌، قزوین‌،زنجان‌، ببروصلیلسان‌ یا تالشان‌ و دیلم‌ یا یلستان‌ بود. ایالت‌ ماد یا ماه‌ در خشی‌ از

سرزمین‌ «پهله‌» در ناحیه‌ .كوهستان یا ‌قهستان یا جبال‌ واقع‌ و شامل‌ دو كوره‌ بود ماه‌ نهاوند كه‌ در قرن چهارم‌ دارای‌ دو حاكم‌نشین

‌قصبه‌ نهاوند و «قصبه‌ بروجرد» بود، و ماه‌ دینور یا كوره‌ دینور كه‌ دراین‌ قرن‌ دارای‌ دو شهر عمده‌ مركزی‌ بود؛ شهر دینور كه‌ مركز

 بخش‌های‌ یا رستاق‌ های بالایی‌ بود حاكم‌نشین‌ كوره‌ نیز به‌ شمار می‌رفت‌ و كرمانشاهان‌ مركز بخش‌های‌ پایینی‌ محسوب‌ می‌شد،

. این‌ دو ناحیه‌ را «ماهین‌» یا «ماهات‌» هم می گفته اند

بروجرد در زمان سلجوقیان

بروجرد در زمان سلجوقیان مورد توجه زیادی قرار گرفته است و بناهای متعددی در آن ساخته شده است. به دلیل موقعیت خاص این

 شهر بین اصفهان وهمدان و نیز قرار گیری بر سر راه اصفهان - بغداد، ترکان سلجوقی توجه خاصی به بروجرد داشته اند و بروجرد از

. شهرهای کلیدی قرن پنجم بوده است

 بین سالهای ۴۲۲ تا ۴۳۰ قمری نبردهایی بین دیلمیان و سلجوقیان در این منطقه بوجود آمده و علا الدوله دیلمی در بروجرد سپاهیان

خود را سازماندهی کرده است در سال 495 نبردی بین سلطان برکیارق و ترکان خاتون در بروجرد در می گیرد در سال ۴۹۸، برکیارق

پادشاه سلجوقی در راه اصفهان به بغداد در بروجرد از دنیا می رود و جسد وی به اصفهان باز گردانده می شود . برخی معتقدند

. آرامگاه زواریون زواریجان یا زوارگان) در شمال شهر بروجرد، محل دفن سلطان برکیارق سلجوقی است
 

 حمله مغول و تیمور

 
بروجرد در حمله مغولان به ایران مورد هجوم قرار گرفته و ویران شده است. در سال ۷۹۰ نیز تیمور به بروجرد و خرم آباد حمله کرده و

این دو شهر را  با خاک یکسان کرده است قلعه رومیان در این زمان نیز از مراکز نظامی و استحکامات ایرانیان بوده است که طی

نبردهایی به دست تیمور فتح شده است.از این دوران به بعد نام سرزمین لر کوچک شنیده می شودکه بروجرد و خرم آباد هر دو

 شهرهای مهم و بزرگ آن بوده اند لر کوچک برای چندین قرن توسط اتابکان لرستان به عنوان یک حکومت مستقل و مقتدر اداره می

.شده است که این روند تا زمان صفویان ادامه داشته است

خلاصه‌ی پيشينه‌ی تاريخی

پيشينه‌ی تاريخی اين شهرستان را می‌توان در نمونه‌هایی از اشيا و آثار مكشوفه ، سنگ لوحه‌هایی با خطوط پهلوی، تأليفات، بناها و

 عمارت‌های قديمی آن جستجو نمود كه انديشه و دقت در اين راستا ، انسان را به سالهای دراز قبل از تبلور دين آسمانی اسلام در

اين كشور سوق خواهد داد ، آنگونه كه متقدمين كلام، پيشينه‌ی آن را حتی به 4000 سال قبل رسانده‌اند. مورخين اين شهر را جزء

 منطقه‌ی "پهله يا پهلو" می‌دانندهمان سرزمينی كه شاهان اشكانی نخست در آنجا پادشاهی را آغاز كردند. شواهد تاريخی حاکی

است كه بروجرد از شهرهای قبلاز اسلام بوده و دلايل زبانشناسی نيز واژه بروجرد را با تركيب دو جزء "برو" + "گرد" موجوديت اين

. شهر را به پيش از اسلام ميرساند زيرا كه گرد در زبانهای قديمی ايران به معنای شهر ميباشد

حدود العالم تاليف 372 ه. ق. بروجرد را شهری خرم و پرميوه توصيف ميکند. به نوشته ياقوت حموی در معجم البلدان (اوايل قرن 8

هجری) بروجرد با خضارات و خيرات و همچنين دارای نخلهای مرغوب و زعفران بسيار بوده است همين جغرافی نويس اسلامی در

 كتاب المشترك ، رازان را كوی بزرگی در بروجرد ياد ميكند. به نوشته ابن اثير شهر دارای خندق بزرگی در اطراف بوده كه اكنون ميتوان

 آثار و علايمی از آن را مشاهده كرد. در حملات ويرانگر مغول (616 ه. ق.) صدمه و زيان بسياری به شهر وارد شده و منابع تاريخی

. خرابی شهر را درحد وسيعی گزارش كرده اند

ولی حمدالله مستوفی در سال 740 ه. ق. در نزهه القلوب از آبادی شهر ياد كرده و آن را دارای دو جامع عتيق و جديد دانسته است

شهر در آغاز دوره قاجار وسعت گرفت. در همان زمان حاج زين العابدين شيروانی مورخ مشهور در بستان السياحه مينويسد:حسام

السلطنه بروجرد دورش را حصار كشيد و راستا و بازار مسقف و دكاكين مكلف به اتمام رسانيد به طور کلی شهر فعلی بروجرد دارای

بافت قديمی بسيار زيبايی است و ساختمانهای قديمی و خانه های مسكونی آن از تزيينات جالب چون در و پنجره ارسی های بديعی

. برخوردار است. بازار كهنه بروجرد نيز هم اكنون همان طرح قديمی خود را حفظ كرده و داد و ستد آن رونق چشمگيری دارد

اغلب نويسندگان دوره‌ی اسلامی اعم از سياحان ، مورخان و جغرافی نويسان، هر يك به نوعی در نوشته‌های خود از بروجرد به اعتبار

 و نيكی ياد كرده و آنرا شهری بزرگ، آباد ، پرجمعيت، پاكيزه و خرم، پرنعمت، پربركت، حاصلخيز و از همه مهمتر زعفران خيز و دارای

درختان بيشمار و ميوه‌های نيك توصيف می‌نمايند بی‌ترديد همين سرسبزی و پرآبی و دارا بودن باغ و بوستان‌های مصفا بوده كه آنرا

باصفاترين اغلب شهرهای ايران در بهار و "دارالسرور" خوانده‌اند دمورگان باستان ‌شناس شهير فرانسوی " 1924- 1875 م " كه در

چهل و چهار قرن گذشته با هيئت علمی خود از منطقه ديدن كرده است، ضمن آوردن شرحی درمورد بروجرد آنرا حاكم نشين لرستان

و بغايت آباد و از مراكز عمده‌ی جمعيتی آن ناحيه با بيست هزار نفوس ذكر می‌كند از ديگر حوادث مهم اين ناحيه می‌توان به قيام خرم

. دينان به رهبری بابك در بروجرد و حوالی آن در روزگار عباسيان اشاره نمود